Joseph Conrad a Polska, Europa Środkowo-Wschodnia i Świat - redakcja naukowa serii – prof. dr hab. Wiesław Krajka
Joseph Conrad – problem ukrytej polskości oraz podwójnej lojalności
Pisząc rozprawę doktorską, analizującą przykłady archetypu geniusza zła występujące w literaturze światowej, dostrzegłem, iż fenomen Josepha Conrada osadza się nie tylko na związkach autora Jądra Ciemności z Polską. Fenomen ten przejawia się również w wydawać by się mogło niewyczerpanym zbiorze pozycji książkowych, czasopism oraz innych dzieł krytyczno-literackich, dosłownie rozkładających na czynniki pierwsze jakże płodną twórczość tego pisarza. Nie napiszę tutaj nic odkrywczego stwierdzając, że takie czasopisma jak „Conradiana – A Journal of Joseph Conrad” (USA), „The Conradian – Journal of the Joseph Conrad Society” (Wielka Brytania), „CON-texts – The Journal of the Joseph Conrad Society (Polska), „L’Epoque Conradienne” (Francja), „Conrad Studies” (Japonia), bądź seria Conrad: Eastern and Western Perspectives (Polska / USA) w sposób wręcz niebywały naświetlają oraz uwypuklają fenomen Conrada, przyczyniając się w znaczny sposób do rozwoju szeroko-pojętej Conradologii. Wydawać by się więc mogło, że Conradologia rozwija się w sposób niemal doskonały, lecz nie jest to do końca prawda. Z tego też powodu, bodźcem do napisania recenzji Tomu 1 – Conrad a Polska – serii naukowej Joseph Conrad a Polska, Europa Środkowo-Wschodnia i Świat (redakcja naukowa serii – prof. dr hab. Wiesław Krajka) jest wyczuwalny brak na polskim rynku pozycji krytyczno-literackich poddających pod głębszą analizę twórczość Polaka, Josepha Conrada, właśnie w języku polskim. Prawdą jest, iż oprócz takich pozycji jak fundamentalne Dzieła (pod redakcją Zdzisława Najdera), ostatnia dekada (od 2000 roku) nie była świadkiem eksplozji polskich książek analizujących fenomen Conrada – przykłady można policzyć na palcach jednej ręki (np. Wokół Conrada Pawła Dzianisza (2008), Życie Conrada-Korzeniowskiego Zdzisława Najdera (2006), bądź Joseph Conrad – spory o biografię autorstwa Agnieszki Adamowicz-Pośpiech (2003). Jestem przekonany, że Tom 1 serii będzie pozycją umożliwiającą przełamanie tego impasu.
Wspominałem już wyżej o anglojęzycznej serii Conrad: Eastern and Western Perspectives. Polskojęzyczna seria, zgodnie z zamiarem jej twórcy, ukazuje się nam jako drugie oblicze owej anglojęzycznej serii, jakby następny nurt ogromnej rzeki (zawiera ona polskie przekłady prac, które wcześniej ukazały się w tomach serii-matki). Celem Tomu jest jeszcze głębsze uwypuklenie fenomenu Josepha Conrada poprzez analizę związków tego pisarza z szeroko pojętą polską kulturą – zabieg konieczny do właściwego zrozumienia jego twórczości. Co istotne, nurt ten, ukazujący geniusz jednego z ambasadorów Polski na całym świecie, skierowany jest do czytelników, badaczy Conrada, nieznających języka angielskiego. Ponadto, założeniem serii jest uznanie i szeroka promocja polskiej literatury, kultury, etosu oraz tradycji, które w znacznym stopniu ukształtowały osobowość, twórczość oraz polskość tego pisarza o światowej sławie.
I. Conrad a Polska
Teksty zaprezentowane w części pierwszej Tomu zdradzają charakter programowy dla badań naukowych ukazanych w publikacji. Są tam przemówienia – stanowiące pewnego rodzaju prolog – zarówno prof. Jerzego Buzka (otwierający III Międzynarodową Konferencję Conradowską w UMCS w 2001 r.) jak i prof. Juliet McLauchan (ówczesnej przewodniczącej Joseph Conrad Society United Kingdom otwierający I Międzynarodową Konferencję Conradowską w UMCS w 1991 r.). Przemówienia te ukazujące postać Conrada jako należącego „obok Kopernika, Chopina” do „najbardziej rozsławionych Polaków na świecie” (29), oraz największego pisarza literatury powstałej w języku angielskim (McLauchan), wraz z innymi artykułami znajdującymi się w tej części publikacji (Krajka, Kurczaba, Sokołowska), podkreślają istotę polskiej spuścizny w twórczości Conrada. Co więcej, jak definiuje to prof. Krajka, twórczość „literacka Josepha Conrada jest tak wspaniała, bogata i różnorodna, iż badacze i czytelnicy z całego świata interesują się nią i mogą ją sobie zawłaszczać” (33). Na szczególną uwagę zasługuje tutaj praca właśnie tego badacza zatytułowana Conrad a Polska: perspektywa mojego pokolenia, która w szczegółowy sposób ukazuje najważniejsze tendencje w polskim odbiorze twórczości autora „Jądra ciemności” do roku 1989. Według badacza, utwory Conrada – naznaczone silnym, bardzo nieujawnionym piętnem dzieciństwa oraz wczesnej młodości spędzonej w Polsce – należą do niewielu „przypadków światowej transmisji polskiego (zwłaszcza romantycznego) etosu” (83).
II. Dwoiste Dziedzictwo Historyczno-Rodzinne
Artykuły w części drugiej Tomu ukazują ewolucję podmiotowości Josepha Conrada, która została ukształtowana z dwóch przenikających się tradycji. Z jednej strony była to tradycja romantyczno-powstańcza (rodzice), a z drugiej pragmatyczny pozytywizm uosobiony przez wuja, Tadeusza Bobrowskiego, autora Pamiętników. Mimo tego, iż jak twierdzi Krajka, „Konrad, trzecie imię Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego, łączyło go z wielką polską literaturą romantyczną” (91), oraz że decydujący „wpływ ojca na syna polegał głównie na wpajaniu mu postaw bezkompromisowej wierności wyznawanym zasadom moralnym, […], nienawiści do Rosji, samotności, pesymizmu” (94), Conrad był w równym stopniu pod wpływem wuja. Co istotne, oba te wpływy łącząc się w jedno powodują, że postaci conradowskie nacechowane są moralnymi rozterkami (podobnie jak sam Conrad); rozterki te ukazane są na kanwie zdarzeń, które z kolei przyczyniają się do powstających napięć. Addison Bross, w swojej pracy Szaleństwo Almayera a polski spór o materializm, jednoznacznie stwierdza, że ocena powstania styczniowego dokonana przez Bobrowskiego „miała przyczynić się do poważnego konfliktu w psychice jego wychowanka oraz zaciążyła klątwą na jego życiu wewnętrznym i stała się gorzką inspiracją dla jego sztuki, wyrażającej sceptycyzm nierzadko zabarwiony pesymizmem” (146). Tekst ten ukazuje kolejne ogniwo w ewolucji podmiotowości pisarza, gdyż krytyka ze strony Bobrowskiego nakazuje Conradowi odrzucenie wszelakich przejawów radykalnego myślenia.
III. Homo Duplex Joseph Conrad
W tej części Tomu znajdujemy artykuły takich badaczy twórczości Conrada jak Acheraiou, Sullivan, Kaplan, Dobrinsky, Dodson oraz Branny, którzy prezentując z jednej strony tradycyjną problematykę conradowskiej biografistyki, oświetlają nowe kwestie dotyczące życia oraz twórczości pisarza. Artykuły te ukazują wspólny paradygmat, a mianowicie problem podwójnej lojalności (Polaka oraz Anglika), lecz również pisarza i człowieka morza. Na uwagę zasługuje pierwsza praca, autorstwa Amar Acheraiou, pt. Cień Polski, w którym autor stwierdza, że w twórczości Conrada – odcinającego się od Polski wędrowca – jest odczuwalny brak bezpośrednich odniesień do Polski, pomimo faktu, że wiele tematów (solidarność, zdrada, patriotyzm, wygnanie, wina) w prozie Conrada wywodzi się z polskiej tradycji literackiej. Co więcej, nie jest prawdą, że Polska zostaje całkowicie przemilczana- jest ona obecna poprzez subtelne środki wyrazu takie jak estetyka rezonansu, metafora, analogia, aluzja oraz przemilczenia. Z tego też wynika, że Polsce udaje się zaistnieć w twórczości Conrada „w stanie rozproszonym, a to za sprawą całego systemu znaków, ech i cieni, sposobu myślenia i ledwo widocznych śladów kulturowych, co czyni ją strukturalnie i symbolicznie wszechobecną” (236). Owe polskie echa kształtujące pesymistyczny światopogląd pisarza są niezmiernie istotnym motywem w jego pisarstwie. Tak naprawdę jest ona obecna w każdym utworze Conrada – np. w Lordzie Jimie, jak ukazuje to Carola Kaplan, „przyjmuje ironiczną maskę aprobaty, aby odsłonić niedorzeczność angielskiego poczucia własnej godności” (272).
Jestem przekonany, że powyższy Tom – zapełniający lukę w polskiej conradowskiej myśli teoretyczno-krytycznej – jest wartościowy przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze ukazuje on Conrada, jako tego, który od najmłodszych lat kształtowany był przez dwie skrajne tradycje. Romantyczna część jego podmiotowości została ukształtowana przez rodziców, bardzo mocno zaangażowanych w sukces powstania styczniowego. Natomiast, pragmatyzm został mu wszczepiony poprzez aktywność wuja, który był zagorzałym przeciwnikiem insurekcji. Uważa się, że konflikt ten miał zasadniczy wpływ na kształtowanie się podmiotowości pisarza, jak i na jego twórczość. Drugim argumentem przemawiającym za ważnością tej publikacji jest bardzo dobrze zarysowany oraz poparty przykładami problem braku (najprawdopodobniej podświadomy i wynikający z podwójnej tożsamości pisarza) bezpośrednich odniesień do ojczyzny pisarza w jego utworach literackich. W tym kontekście na szczególne uznanie zasługuje tekst Josepha Dobrinsky’ego zatytułowany Dwa życia Josepha Conrada w Tajemnym wspólniku, w którym autor – poprzez pryzmat psychoanalizy literaturoznawczej – koncentruje się na „koncepcji męskości, metafikcyjnych szeptach, skorpionie utopionym w kałamarzu, utajonej tożsamości i podszeptach Legatta […]” (24). Ta skrajnie symboliczna interpretacja nie tylko doskonale implikuje polskość Conrada, która jest mocno zakorzeniona w jego podświadomości, lecz także ukazuje pisarza jako doskonały przykład homo duplex. Jestem również przekonany, że w 155 rocznicę urodzin autora takich arcydzieł literackich jak Nostromo, Lord Jim, czy Jądro ciemności Tom Conrad a Polska – traktujący kwestię polskości pisarza jako niezmiernie kluczową dla zrozumienia jego złożonej podmiotowości jako człowieka i pisarza oraz jego twórczości – może znacząco rozszerzyć świadomość Polaków (zwłaszcza tych, którzy nie znają twórczości Conrada – z tego też powodu artykuły są napisane po polsku) co do istoty pisarstwa Conrada w kulturze oraz literaturze narodowej Polski. Mam również cichą nadzieję, że lektura niniejszego Tomu spowoduje, że my – poznający twórczość Conrada – jak to stwierdza Grażyna Branny nie zakończymy „brutalnie i niespodziewanie” (352) przyjaźni z Conradem, jak to miał w zwyczaju robić poeta, na przykład z Retingerem.
dr Jarosław Giza
Joseph Conrad a Polska, Europa Środkowo-Wschodnia i Świat, t.I, pod red. prof. dr hab. Wiesława Krajka, Lublin 2011.