Estetyka. Teoria formatywności - Luigi Pareyson

Autorka recenzji: Katarzyna Wesołowska-Waszkowska

Estetyka. Teoria formatywności jest pierwszą, wydaną w języku polskim publikacją włoskiego filozofa, Luigiego Pareysona. Książka wydaje się być lekturą przeznaczoną dla szerokiego grona odbiorców, którzy z pewną lekkością zanurzą się w rozważaniach estetycznych. Z nich też jasno i klarownie wyłania się koncepcja filozoficzna, zakotwiczona w wyrażeniu  formativita, tłumaczonym w naszym języku jako formatywność. Termin, rzec by można, podstawowy w pareysonowskiej estetyce. Pojawia się w tytule i towarzyszy czytelnikowi aż do końca lektury, w systematyczny sposób prezentowany w odniesieniu do zagadnień poruszanych w kolejnych rozdziałach, pomaga czytelnikowi i organizuje poznawanie teorii formatywności. Zawartość myśli z zakresu estetyki jest tutaj ogromna. Jednakże wyłożone w interesującym ujęciu, w stylu, który nie męczy wyśrubowanym stopniem abstrakcji, rozwijają się w zrozumiałym porządku i wyjaśniają filozoficzną koncepcję jej autora.  
Związany z ośrodkiem w Turynie, był znawcą filozofii niemieckiej. Dziś określa się go mianem współtwórcy współczesnej hermeneutyki obok Heideggera, Ricoeura i Gadamera. Różne wpływy i filozoficzne prądy dominujące w XX w. w filozofii włoskiej kształtowały stosunek Pareysona do nowoczesności . Był to czas postawienia problemu chrześcijaństwa, jako alternatywy dla nowożytnej metafizyki. Pareyson sprytnie zaniechał prób utożsamiania chrześcijaństwa z nowoczesnością. Odniósł się natomiast krytycznie do sytuacji kształtującej włoską kulturę, opartej na myśli Crocego, który postulował sztukę wolną od jakichkolwiek naleciałości pozaestetycznych.  Pareyson nawiązywał zatem z upodobaniem do refleksji nad mitem, przyglądał się myśli chrześcijańskiej jako rodzajowi mitu  przy założeniu jego pewnej metafizycznej ponadhistoryczności. Uważał, że  interpretacja mitu nie różni się od czytania i interpretowania dzieła sztuki; tutaj zaczyna się opowieść o byciu, które  jest źródłem interpretacji i wolności. Nie jest ono jakimś układem o cechach porządku, i to wiecznego w swoim charakterze. Pareyson bardzo sugestywnie nazywa estetykę „smakowicie spekulatywną”. Pewnie dlatego, że stwierdził, potrzebę zmiany rozumienia stosunku filozofii interpretacji do koncepcji bycia. Okazuje się bowiem w trakcie czytania lektury, dzięki jej autorowi,  iż twierdzenia filozofii, jak powiada, „mają wartość jedynie wtedy gdy są rezultatem refleksji nad doświadczeniem i gdy zdołają doświadczenie zinterpretować”. „Estetyka ma być namysłem nad doświadczeniem, aby mogła określić jego strukturę, wyjaśnić możliwość, zdefiniować znaczenie, zbadać metafizyczny sens”. Autor posługuje się pojęciem formatywności, wznosząc się w ten sposób ponad doświadczenie, traktując je jako przedmiot rozważań,  i co najważniejsze, sytuując formatywność na styku filozofii i doświadczenia.
Formativita, to słowo podsuwające pewne skojarzenia związane z potocznym doświadczeniem, zarazem skuteczne narzędzie w koncepcji estetyki myśliciela, który za jego pomocą określa jednym wyrażeniem cały swój zamysł. Bowiem forma, formowanie, uformowanie, re - formowanie, formatywność – są to wyrazy ewokujące obrazy jakiegoś „dziania się” przedmiotów, a także wiedzę o ich powstawaniu, o zmianach. Myśliciel proponuje  ideę filozofii otwartej na jej rozwój. Koncepcję swoją nazywa „operacyjną”, bo nie daje się ona zamknąć i stosować zawsze tak samo. W ten sposób namysł nad doświadczeniem artystycznym otrzymuje elastyczną zasadę pomocną w określaniu jego sensu i możliwości. Analiza doświadczenia estetycznego staje się problemem filozoficznym: wykazane są możliwości doświadczenia, określany zakres i uniwersalność. Preyson wyraźnie wskazuje na aspekt szerokiego zasięgu formatywności. Formatywność wychodzi poza estetyczność: formatywne jest właściwie wszystko, od poznania, poprzez wrażliwość, aż do wytwarzania rzeczy. Jednakże dziełem może stać się tylko to, co samo czyni siebie formą, zaś to twierdzenie, z kolei stanowi fundament rozważań, punkt wyjścia dla takich zagadnień jak klasyfikacja ludzkich aktywności oraz sztuki, czyli specyficznej formatywności. Autor przeznacza  specjalne miejsce na terytorium filozofii, właśnie dla sztuki. Dlatego konsekwentnie zajmuje się także sprawami sądu, krytyki i spekulatywności estetyki, omawia duchowość artysty i jednocześnie koncentruje się na stylu. Wszystko to świadczy o wielkim kunszcie odnajdywania właściwych relacji między artystą i jego dziełem, bez konieczności – jak się wyraził: „kompromitacji autonomii sztuki”. Ważnym punktem w refleksji z zakresu filozofii sztuki, jest pojęcie modelowości formy, do którego doszedł spostrzegając, że forma nie jest ograniczona do własności rozpoznania i bycia rozpoznawaną, ale staje się punktem odniesienia dla sądów o innych formach. Następuje pobudzanie i inspirowanie formą, które jest także procesem formowania. Jest to z kolei problem imitacji, jej warunku i możliwości, związany z twierdzeniami o możliwości zetknięcia modelowości i imitacji.
Formatywny jest także charakter poznania zmysłowego, a  problem interpretacji wiedzie do szczytu - szczytu formowania, jakim jest „kontemplacja” – konkluzja całego procesu interpretacji, widzenie formy, jako formy. Autor przedstawia zatem sztukę jako czystą aktywność formatywną, która ma według niego „komunikatywny” charakter. Każde bowiem działanie w swojej aktywności ukazuje człowieka, jego relacje z formami, relacje twórcy i dzieła. Ludzki wymiar sztuki w ujęciu pareysonowskiej teorii w kontekście komunikacyjnym i społecznym, odnajduje związki sztuki z moralnością i filozofią.
Przygoda poznawania znaczenia i właściwości procesów oraz zjawisk formowania jako realizacji określonych, specyficznych, bądź spekulatywnych dzieł, pozostawia pewien optymistyczny zasób wiedzy czytelnikowi, który zapoznał się z głównymi twierdzeniami tej jakże „otwartej” filozofii. Estetyka. Teoria formatywności , to lektura zachęcająca do tworzenia własnych odniesień i refleksji, na pewno inspirująca propozycja spojrzenia na, jak się wydaje, „niewyczerpywalne” zagadnienia namysłu nad sztuką.

Katarzyna Wesołowska-Waszkowska

Luigi Pareyson: Estetyka. Teoria Formatywności.
Tytuł oryginału:Estetica. Teoria della formativita Milano. Bompiani 1991-2009
Wydawnictwo Universitas, Kraków 2009
Przekład: Katarzyna Kasia
Redakcja naukowa: Alicja Kuczyńska