Dyskretna obecność Rafała Żebrowskiego (18 I 1954, Gdynia – 14 XII 2024, Warszawa)
Przypominam dziś wyrazistą postać polskiej kultury w pierwszą rocznicę śmierci autora wielu prac naukowych oraz tomiku wierszy Póki myśl krąży. Wydanie jego książki poetyckiej planowane w Galerii Autorskiej w Bydgoszczy na pierwszy tydzień stycznia 2025 roku, zostało przyspieszone o kilkanaście dni z powodu pogarszającego się nagle stanu zdrowia poety. To była ostatnia książka, jaką przed oczami postawiła mu żona Zofia Borzymińska, z którą pracowali razem przez wiele lat w Żydowskim Instytucie Historycznym. Siostrzeniec Zbigniewa Herberta miał wrodzone poczucie humoru i do ostatnich dni żartował z siebie, że nie chciał wcale być poetą, a żegna się ze światem jako autor wierszy – metafizyka istnienia była wpisana naturalnie w jego rozważania o istnieniu i przemijaniu.
Jednym z ważnych wątków lirycznych utworów, jakie poeta podejmował, było poczucie głębokiego związku z historią i przodkami, z miejscem opuszczonym przez rodzinę w zawierusze dziejów, a było nim miasto mityczne – Lwów. Obecność Rafała Żebrowskiego w polskiej literaturze jest dyskretna, lecz znacząca oryginalnością stylu bycia, osobistą kulturą, wiernością w przyjaźni, świadectwem uczestniczenia w historii, znajomością tradycji, postawą obywatelskiego myślenia. Karol Alichnowicz zauważa w recenzji tomiku Póki myśl krąży, że jego wiersze cechuje „powściągliwość i wprowadzająca dystans ironia”, gdyż dobrą lekcję powziął od wuja, trzymając się konkretu, by jasno wybrzmiewał „głos nad chaosem” (Głos człowieka konkretnego, „Odra” 9/2025). Cenił dialog i konsekwentną postawę, w utworze Zamach zwraca się do czytelników wprost: „Zaprawdę powiadam Wam / nie ma prawa mówić o cenie / kto nie jest gotów jej zapłacić”.
Na ramionach przodków
wyrastamy na ramionach naszych przodków
są silne i nie ma wątpliwości że antenaci
utrzymają świeżą zieloność pędów
więc można się na nich oprzeć
a potem przychodzi dzień powszedni
ze szczurzą twarzą i uśmiechem
co zmysły mami
nie zaznasz spokoju
i cóż że odmierzysz słuszną miarą
wszelkie lekarstwo gniew i pychę
nie znajdziesz ukojenia
i słusznie bo nie sprostałeś
swemu urodzeniu
nie waż się pytać: czyż byłem w stanie
Twój cień nade mną
Mamie Halinie Herbert-Żebrowskiej*
Twój cień nade mną w każdej porze
dyktat wymagań jasne błogosławieństwo
niosący grozę i buntu zarzewie
żywi i trzyma pamięć na uwięzi
nie wyzwolę się z jego władzy
zresztą nie mam takiego zamiaru
wszak trzeba swoje odcierpieć
tylko wciąż mnie to bawi
iż cała Twa nieśmiertelność
jeszcze przez lata będzie
płonąć w kaganku
mych dłoni
i jaśniał będzie wciąż
Dzień Matki
*Halina Herbert-Żebrowska (1923 – 2017) urodziła się we Lwowie, zmarła w Warszawie – była lekarzem pediatrą, leczyła z pasją, m.in. w szpitalu w Otwocku, pielęgnowała pamięć o poetyckich dziełach brata Zbigniewa Herberta.
Rafał Żebrowski mówił o sobie, że jest „niedoszłym lwowianinem” – absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1977), polski historyk, doktor habilitowany, pisarz i poeta, autor książek, artykułów naukowych i publicystycznych, m.in.: Polin. Kultura Żydów polskich w XX w. (Zarys), oprac. wspólne z Zofią Borzymińską (1993); Mojżesz Schorr i jego listy do Ludwika Gumplowicza (1994); Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium (1993); Dzieje Żydów w Polsce. 1918–1939. Wybór tekstów źródłowych (1993); Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, oprac. wspólne z Zofią Borzymińską (2003); Żydowska Gmina Wyznaniowa w Warszawie. 1918–1939. W kręgu polityki (2012). Przez dekady pracownik naukowy w Żydowskim Instytucie Historycznym, zajmujący się dziejami Żydów w Warszawie w XIX i XX w. Wielbiciel historii i kultury Lwowa. Wielokrotnie brał udział w spotkaniach pisarzy oraz naukowców polskich i ukraińskich „Dialog Dwóch Kultur” w Muzeum Juliusza Słowackiego w Krzemieńcu. Był siostrzeńcem Zbigniewa Herberta, autorem prozy biograficznej o wuju, m.in. Zbigniew Herbert. Kamień, na którym mnie urodzono (2011). Jako poeta debiutował w czasopiśmie „Student”, w archiwum domowym zostały zachowane jego wczesne utwory (np. w korespondencji Herbert – Miłosz). Publikował utwory poetyckie w almanachu polsko-ukraińskim Czas pojąć ten świat – czas ukoić ból (2024). Przez wiele lat drukował w „Roczniku Lwowskim”, a także na paryskim portalu pallotynów „Recogito”. Jego szkice historyczne i eseje podróżne m.in. o kulturze Hiszpanii ukazywały się w „Gazecie Obywatelskiej” (2016–2019). Został uhonorowany Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” podczas inauguracji I Międzynarodowego Kongresu Współczesnej Literatury Polskiej oraz XV edycji Warsztatów Herbertowskich (2018). Mieszkał w Warszawie.
--------------------------------------------------------------
Teresa Tomsia – poetka, eseistka, animatorka kultury. Mieszka w Poznaniu.