Stosunek nietowarzyski - Igor Frender

Autorka recenzji: Irmina Kosmala

Gorycz oczekiwania – Stosunek nietowarzyski Igora Frendera w zwierciadle kryzysu wieku średniego

 Dramat Igora Frendera  Stosunek nietowarzyski  jawi się jako niepokojące studium rozpadu więzi międzyludzkich, osadzone w klaustrofobicznej przestrzeni mieszkania i jego najbliższego otoczenia. Tytuł sztuki doskonale oddaje jej atmosferę – relacje między bohaterami są napięte, dysfunkcyjne i pozbawione autentycznej bliskości, a interakcje z zewnętrznym światem (uosabianym przez sąsiada) przybierają formę groźby i agresji.

Kilka słów o autorze

Igor Frender jest współczesnym polskim pisarzem, którego twórczość charakteryzuje się różnorodnością gatunkową, obejmującą poezję,  powieści kryminalne oraz dramaty. Jego dorobek literacki wzbogacił się w 2024 roku o dramat Stosunek nietowarzyski, który już samym tytułem intryguje i sugeruje złożoną problematykę relacji międzyludzkich. Opis dramatu zapowiada kameralną intrygę z zaledwie trójką bohaterów – Matem, Daną oraz Sąsiadem – która ma wytworzyć silne napięcie zarówno między postaciami, jak i na linii bohaterowie-czytelnik, skłaniając do refleksji nad fundamentalnymi pytaniami o istotę bytu. Zapowiedź wskazuje na charakterystyczne dla Frendera balansowanie na granicy rzeczywistości i abstrakcji, wykorzystanie humoru (często o zabarwieniu gorzkim) oraz prowokowanie do przemyśleń nad codziennością. Warto zaznaczyć, że Stosunek nietowarzyski jest jedną z dwóch sztuk teatralnych opublikowanych w jednym tomie, obok Zabójczej protezy, co może rzucać dodatkowe światło na zainteresowania dramatyczne autora w tym okresie.  

Twórczość Igora Frendera rozciąga się na różne gatunki literackie, co świadczy o jego wszechstronności jako artysty. W obszarze powieści Frender zasłynął przede wszystkim trylogią kryminalną z kapitanem Janem Jedyną w roli głównej, obejmującą tytuły Człowiek Jatka, Mordercza proteza i Upiór w masce.  Niniejsze książki wpisują się w nurt Giallo, charakteryzujący się elementami horroru, suspensu i często groteski, co może sugerować podobne tendencje stylistyczne w dramatach autora. Gatunek ten znany jest z wyrafinowanych intryg, stylizowanej przemocy oraz zacierania granic między rzeczywistością a iluzją, co koresponduje z najnowszym dziełem Frendera, balansującym na krawędzi realności i abstrakcji.  

W dziedzinie dramatu poznański pisarz ma na swoim koncie również inne sztuki: Jak obalić człowieka oraz Jak wskrzesić człowieka.

W całej twórczości Igora Frendera można dostrzec pewne powtarzające się motywy i charakterystyczny styl – takie, jak: mieszanie gatunków, elementy absurdu i groteski, komentarz społeczny oraz zainteresowanie ciemnymi aspektami ludzkiej natury.

Frender wykazuje również zainteresowanie złożonością relacji międzyludzkich i wyzwaniami współczesnego życia. Silnie angażuje się w niezależną kulturę i środowisko literackie Poznania. Całoroczny cykl spotkań prowadzonych wraz z Dawidem Jungiem dla młodych pisarzy i poetów ogłoszony pod nazwą Literatura, tej! również może wpływać na jego perspektywę i tematy podejmowane w kolejnych dziełach.  

Życie jako metafora

Centralną oś dramatu stanowi małżeństwo Mata i Dany. Ich konflikt  wykracza poza typowe małżeńskie niesnaski. Mat, aktor z zawodu, zdaje się traktować życie jako kolejną scenę, uciekając od autentyczności w grę i alkohol. Jego postawa może stanowić próbę zamaskowania wewnętrznej pustki lub lęku przed konfrontacją z rzeczywistością. Dana, spędzająca czas w domu z kotem, staje się oskarżycielką męża, wytykając mu eskapizm, egotyzm  i powierzchowność. Jednocześnie jej własna egzystencja wydaje się naznaczona stagnacją i niespełnieniem. Pijąc z nim drinki i poddając się drobnym czułostkom ukochanego, Dana unaocznia zarazem potrzebę bliskości, jak i pewne wycofanie, bierność wobec problemów.  Dialogi obojga, pełne wzajemnych pretensji, odsłaniają głęboki kryzys komunikacyjny i egzystencjalny.

W tę napiętą dynamikę wkracza trzecia postać – Sąsiad. Jest on katalizatorem zewnętrznego zagrożenia i uosobieniem irracjonalnej, narastającej agresji. Wciąga on Mata i Danę w absurdalną „grę”, która podważa ich poczucie tożsamości, co sugeruje zachwianie równowagi w ich relacjach. Ta „gra” może być metaforą presji społecznych, psychologicznej manipulacji lub pogrążania się w farsie. Warto również rozważyć możliwość symbolicznych interpretacji każdej z postaci jako reprezentacji aspektów ludzkiej psychiki lub sił społecznych. Dramat koncentruje się na ich obecnym konflikcie i  nieoczekiwanym wpływie pojawienia się Sąsiada, nie oferując jasnych wskazówek co do przeszłości bohaterów ani ich potencjalnego rozwoju. Posiadanie "wściekłego psa" już na wstępie buduje wizerunek Sąsiada jako osoby niebezpiecznej i nieobliczalnej. Makabryczny motyw ukrywania zwłok w ogrodzie (z domysłem, że mogą należeć do jego żony) wprowadza element mrocznej tajemnicy i thrillera, potęgując atmosferę osaczenia. Co znamienne, Sąsiad stopniowo upodabnia się do swojego zwierzęcia – jego zachowanie staje się coraz bardziej brutalne i niekontrolowane. Kulminacją tej przemiany jest szokujący akt agresji – rozbicie okna Mata i Dany głową  poplamionego czerwoną mazią manekina. To symboliczne wtargnięcie, brutalne naruszenie ich prywatnej, choć już i tak kruchej, przestrzeni, rozrywa dotąd mniej więcej spójną logicznie konstrukcję dramatu. Głowa manekina może tu symbolizować odczłowieczenie, pustkę lub fałsz, który wdziera się do życia bohaterów. „Witajcie w świecie bez maski!” – zdaje się wykrzykiwać spoza sceny dramatu jego autor. „Wystarczy, że do waszego domu wrzucę atrapę, pustą głowę, twarz bez życia, a rozsadzi ona wasz iluzoryczny świat”.

Godot wciąż uparcie nie nadchodzi

Paradoksalnie, jedynym niezachwianym elementem w dramacie Igora Frendera jest motyw oczekiwania na gości, przywołujący na myśl Czekając na Godota Becketta. W owej iskrzącej się nadziei na przyjazd przyjaciół bohaterowie stają się przez chwilę naturalni: wyglądają przez okno, niecierpliwie spoglądają na zegarek czy telefon, sfrustrowani wpuszczają nawet do mieszkania Sąsiada, który wypija wraz z nimi drinka, a potem niczym Pozo staje się nieobliczalny i bezwzględny.

Oczekiwanie na Godota w dramacie Frendera nadaje sztuce wymiar absurdu i egzystencjalnego zawieszenia. Bohaterowie, zamknięci w swoim świecie pełnym pretensji i podejrzeń, czekają na coś, co ma odmienić ich sytuację – być może na kontakt, na rozwiązanie, na normalność. Jednak zamiast oczekiwanych gości, symbolizujących społeczne więzi i rytuały, na końcu pojawia się policja. Jej przybycie nie jest jednak wybawieniem, a raczej konsekwencją eskalacji przemocy i rozpadu porządku, którego symbolem stał się Sąsiad.

Dramat Igora Frendera charakteryzuje się balansowaniem na granicy rzeczywistości i abstrakcji. W sztuce pojawiają się nielogiczne sytuacje, absurdalne dialogi lub zacieranie granic między tym, co realne, a tym, co surrealistyczne. To mieszanie porządków nawiązuje do wspomnianych wcześniej elementów Giallo i groteski, sugerując teatralny świat, w którym zasady logiki mogą być zawieszone.

Stosunek nietowarzyski porusza ważne tematy współczesnej egzystencji, do których zaliczyć możemy jakość życia oraz model, jaki wybieramy albo w który popadamy. Początkowy konflikt między Matem i Daną, dotyczący ich stylów życia, bezpośrednio odnosi się do tej tematyki.

Sztuka Frendera bada niezadowolenie i rozczarowanie, które mogą wynikać z różnych wyborów życiowych i presji współczesnego świata. Kontrast między postrzeganym „miałkim życiem” a życiem „od soboty do soboty” uwypukla różne podejścia do pracy, wypoczynku i poczucia spełnienia. W tym kontekście upatruję krytykę autora wobec pewnych współczesnych stylów egzystencji oraz wartości.  

Szczegółowo opisana w didaskaliach scenografia odgrywa istotną rolę w odbiorze i interpretacji dramatu. Frender wykorzystuje dokładne opisy sceny nie tylko w celach praktycznych, ale także w celu stworzenia określonej atmosfery i zaoferowania symbolicznych wskazówek dotyczących tematów dramatu.

Najnowszy dramat Igora Frendera jawi się nam zatem  jako dzieło wielowymiarowe, które poprzez kameralną obsadę i intrygującą sytuację wyjściową eksploruje złożoność relacji międzyludzkich i kondycję współczesnego człowieka. Tytuł, sam w sobie wieloznaczny, wprowadza w problematykę zaburzonych interakcji i potencjalnej alienacji. Postacie Mata, Dany i Sąsiada, choć nieliczne, wydają się być nośnikami szerszych problemów egzystencjalnych i społecznych. Wykorzystanie elementów absurdu i humoru, często o zabarwieniu gorzkim, służy nie tylko angażowaniu czytelnika, ale także prowokowaniu do refleksji nad własnym życiem i wyborami. Niniejsza lektura może przypominać detektywistyczne dochodzenie, w którym czytelnik jest zaproszony do odkrywania głębszych znaczeń i jeszcze ciemniejszych źródeł. Ostatecznie, Stosunek nietowarzyski wydaje się być dramatem, który skłania do introspekcji i ponownego przyjrzenia się własnym relacjom ze światem i innymi ludźmi.

----------------------------------------------------------------------

Igor Frender, Stosunek nietowarzyski, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich O/Wlkp, Poznań 2024.